Purusha suktam- Sahasra-Shirsaa Purusah – In sanskrit with hindi,english,gujrati meaning

पुरुष सुक्तम्

सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
स भूमिं विश्वतो वृत्वात्यतिष्ठद्दशाङुलम् ॥१॥
_{Sahasra-ṣīrssā Purussah Sahasra-ākssah Sahasra-Pāt |
Sa Bhūmim Viśvato Vrtva-ātya[i]-ṭisstthad-ḍaśa-āngulam ||1||}
The purusha (universal being) has thousand heads, thousand eyes and thousand feet. Thousand signifies innumerable which points to the omnipresence of the universal being. He envelops the world from all sides i.e. he pervades each part of the creation, and extends beyond in the ten directions represented by ten fingers.
जो सहस्रों सिर वाले, सहस्रों नेत्रवाले और सहस्रों चरण वाले विराट पुरुष हैं, वे सारे ब्रह्माण्ड को आवृत करके भी दस अंगुल शेष रहते हैं ।।1।।

પુરૂષને હજાર મસ્તક, હજાર આંખો અને હજાર પગ છે. તે પૃથ્વીને ચારે બાજુથી આવરી લે છે અને દસ દિશાઓમાં વ્યાપ્ત છે.

पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यम् ।
उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति ॥२॥
_{Purussa ĕvedam Sarvam ẏad-Bhūtam ẏacca Bhavyam |
ūta-āmrtatvasye[a-ī]śāno ẏad-ānnena-āti-ṟohati ||2||}
The purusha is indeed all this (creation) in essence; that which existed in the past, and that which will exist in the future, everything i.e the whole creation is woven by the immortal essence of the great lord (purusha); by becoming food of which (i.e. by getting consumed in whose immortal essence through surrender) one transcends the gross world and becomes immortal.
जो सृष्टि बन चुकी, जो बनने वाली है, यह सब विराट पुरुष ही हैं । इस अमर जीव-जगत के भी वे ही स्वामी हैं और जो अन्न द्वारा वृद्धि प्राप्त करते हैं, उनके भी वे ही स्वामी हैं ।।2।।

આ બ્રહ્માંડમાં પુરૂષ જ સર્વસ્વ છે. ભૂતકાળ અને જે હજુ આવવાનું છે, બધું જ પરમના ક્ષેત્રમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડ તેમનામાં રહેલા અમરત્વના સારથી ટકી રહેલું છે.

एतावानस्य महिमातो ज्यायाँश्च पूरुषः ।
पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥३॥
_{ĕtāvānasya ṃahima-āto Jyāyāś-Ca Pūrussah |
Pādo-āsya Viśvā Bhūtāni ṭri-Pād-āsya-āmrtam ḍivi ||3||}
The purusha is greater than all the greatness which can be expressed by words. His one part has become all these (visible) worlds, and his three parts rest in the immortal world of the transcendence.
विराट पुरुष की महत्ता अति विस्तृत है । इस श्रेष्ठ पुरुष के एक चरण में सभी प्राणी हैं और तीन भाग अनंत अंतरिक्ष में स्थित हैं ।।3।।

તેની (માણસની) પરમ કીર્તિ મહાનતા કરતાં વધારે છે. બધા જીવો તેની રચનાનો એક ભાગ છે, અને તેના માત્ર એક ચતુર્થાંશ જ આ વિશ્વમાં પ્રગટ થાય છે; તેના ત્રણ ચતુર્થાંશ આકાશી ક્ષેત્ર (સ્વર્ગ) માં રહે છે.

त्रिपादूर्ध्व उदैत्पूरुषः पादोऽस्येहाभवत्पुनः ।
ततो विष्वङ् व्यक्रामत्साशनानशने अभि ॥४॥
_{ṭri-Pād-ūurdhva ūdait-Pūrussah Pādo-āsye[a-ī]ha-ābhavat-Punah |
ṭato Vissvang Vya[i-ā]krāmat-Sāśana-ānaśane ābhi ||4||}
The three parts of the purusha is high above (in transcendental realm), and his one part becomes the creation again and again. There, in the creation, he pervades all the living ( who eats ) and the non-living ( who does not eat ) beings.
चार भागों वाले विराट पुरुष के एक भाग में यह सारा संसार, जड़ और चेतन विविध रूपों में समाहित है । इसके तीन भाग अनंत अंतरिक्ष में समाये हुए हैं ।।4।।

પુરુષ બ્રહ્માંડના ત્રણ ચતુર્થાંશ ભાગને એક પગથી વટાવે છે. આ સમગ્ર બ્રહ્માંડ તેના એક ચતુર્થાંશથી છે. અને ત્રણ ચતુર્થાંશ સાથે, પુરુષ અમર ક્ષેત્રમાં રહે છે. તે ક્વાર્ટરમાં તે સંવેદનશીલ અને અસંવેદનશીલ જીવોમાં સર્વત્ર વ્યાપી જાય છે.

तस्माद्विराळजायत विराजो अधि पूरुषः ।
स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः ॥५॥
_{ṭasmād-Virādda-Jāyata Virājo ādhi Pūrussah |
Sa Jāto ātya[i-ā]ricyata Paścād-Bhūmim-ātho Purah ||5||}
From purusha was born the virat; (the virat came into being) from the presence of the shining purusha (who remained as the background or substratum of virat); he (i.e. the virat) created the earth, by manifesting her from his own being as substratum.
उस विराट पुरुष से यह ब्रह्माण्ड उत्पन्न हुआ। उस विराट से समष्टि जीव उत्पन्न हुए । वही देहधारीरूप में सबसे श्रेष्ठ हुआ, जिसने सबसे पहले पृथ्वी को, फिर शरीरधारियों को उत्पन्न किया ।।5।।

તેમની પાસેથી (પુરુષ) વિશાળ બ્રહ્માંડનો ઉદભવ થયો અને બ્રહ્માંડમાંથી વિરાટ પુરુષ (વિરાટ) નો ઉદ્ભવ થયો. આમ જન્મેલા વિરાટપુરુષે આગળ અને પાછળ વિસ્તર્યું, અને પૃથ્વીને ચારે બાજુથી ઢાંકી દીધી.

यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।
वसन्तो अस्यासीदाज्यं ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥६॥
_{ẏat-Purussenna ḥavissā ḍevā ẏajnyam-ātanvata |
Vasanto āsya-āsīda-ājyam ġrīssma īdhmah ṣarad-[d]ḥavih ||6||}
With the purusha as the (sacrificial) fire, the deva (the shining one, referring to virat) continued the yagna (sacrifice of creation), spring was (created as) the clarified butter (of that yagna), summer was (created as) the fuel (of that yagna), and autumn was (created as) the havis (sacrificial offering of that yagna).
उस सर्वश्रेष्ठ विराट प्रकृति यज्ञ से दधियुक्त घृत प्राप्त हुआ (जिससे विराट पुरुष की पूजा होती है) । वायुदेव से संबंधित पशु, हरिण, गौ, अश्वादि की उत्पत्ति उस विराट पुरुष के द्वारा ही हुई ।।6।।

દેવોએ પુરૂષને પોતાની ઇચ્છા બનાવીને મનસા યજ્ઞ (પવિત્ર વિધિ) કર્યો. જુદી જુદી ઋતુઓ યજ્ઞનો ભાગ બની ગઈ. વસંત તેની ચરબી બની, ઉનાળો લાકડું બની ગયો, અને પાનખર સુકાઈ ગયું.

तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन्पुरुषं जातमग्रतः ।
तेन देवा अयजन्त साध्या ऋषयश्च ये ॥७॥
_{ṭam ẏajnyam Barhissi Pra-ūkssan-Purussam Jātam-āgratah |
ṭena ḍevā āyajanta Sādhyā ṟssayaś-Ca ẏe ||7||}
The first divine men were created as the holy water sprinkled with the kusa grass in that yagna (sacrifice of creation). the first divine men were the sadhya devas and the rishis, who were created by him, the deva (the shining one, referring to virat), who performed the yagna. These rishis were not human but divine rishis like saptarshis created directly by virat.
उस विराट यज्ञ-पुरुष से ऋग्वेद एवं सामवेद का प्रकटीकरण हुआ । उसी से यजुर्वेद एवं अथर्ववेद का प्रादुर्भाव हुआ अर्थात् वेद की ऋचाओं का प्रकटीकरण हुआ ।।7।।

આ યજ્ઞમાં સાત પરિધિઓ હતી. અને એકવીસ વસ્તુઓને સમીડા કે લાકડાં બનાવ્યાં હતાં. માનસયજ્ઞ શરૂ કરનાર દેવતાઓએ વિરાટપુરુષને પોતે જ પ્રાણીની જેમ બાંધી દીધા.

तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः सम्भृतं पृषदाज्यम् ।
पशून्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्यान् ग्राम्याश्च ये ॥८॥
_{ṭasmād-ẏajnyāt-Sarvahutah Sambhrtam Prssadājyam |
Paśūn-ṭāścakre Vāyavyān-āarannyān ġrāmyāś-Ca ẏe ||8||}
From the complete offering of his (i.e. virat’s) yagna (sacrifice of creation) was obtained ghee mixed with coagulated milk, which (i.e. the ghee and milk) are (the created) animals, both of air (birds) and of forests (wild animals) and villages (domestic animals).
उस विराट यज्ञ-पुरुष से दोनों तरफ दाँतवाले घोड़े हुए और उसी विराट पुरुष से गौएँ, बकरियाँ और भेड़ें आदि पशु भी उत्पन्न हुए ।।8।।

પ્રથમ પવિત્ર ઘાસમાંથી યજ્ઞના વાસણ પર પાણી છાંટવાથી યજ્ઞપુરુષનો જન્મ થયો. તેમના દ્વારા તમામ દેવતાઓ, ઋષિઓ અને ઋષિઓએ યજ્ઞો કર્યા.

तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे ।
छन्दांसि जज्ञिरे तस्माद्यजुस्तस्मादजायत ॥९॥
_{ṭasmād-ẏajnyāt-Sarvahuta ṟcah Sāmāni Jajnyire |
chandāmsi Jajnyire ṭasmād-ẏajus-ṭasmād-ājāyata ||9||}
From the complete offering of his (i.e. virat’s) yagna (sacrifice of creation) was born the rig veda and sama veda, the chandas (vedic meters) were born from him, and the yajur veda was born from him.
मंत्रद्रष्टा ऋषियों एवं योगाभ्यासियों ने सर्वप्रथम प्रकट हुए पूजनीय विराट पुरुष को यज्ञ (सृष्टि के पूर्व विद्यमान महान ब्रह्मांडरूप यज्ञ अर्थात् सृष्टि-यज्ञ) में अभिषिक्त करके उसी यज्ञरूप परम पुरुष से ही यज्ञ (आत्मयज्ञ) का प्रादुर्भाव किया ।।9।।

તે યજ્ઞમાંથી જ્યાં બધું બળી ગયું હતું, દહીંવાળું ઘી (સૃષ્ટિનો પદાર્થ) અસ્તિત્વમાં આવ્યો. તેમાંથી, ભગવાને હવાના પક્ષીઓ, જંગલના પ્રાણીઓ અને જમીનના તમામ પશુઓ બનાવ્યા.

तस्मादश्वा अजायन्त ये के चोभयादतः ।
गावोः ह जज्ञिरे तस्मात् तस्माज्जाता अजावयः ॥१०॥
_{ṭasmād-āśvā ājāyanta ẏe k͟he Co[a-ū]bhayādatah |
ġāvoh ḥa Jajnyire ṭasmāt ṭasmāj-Jātā ājā-Vayah ||10||}
From him (i.e. virat) was born the horses, and all those animals who has teeth in both jaws, from him (i.e. virat) was born the cows, and from him was born all types of goats.
संकल्प द्वारा प्रकट हुए जिस विराट पुरुष का ज्ञानीजन विविध प्रकार से वर्णन करते हैं, वे उसकी कितने प्रकार से कल्पना करते हैं ? उसका मुख क्या है ? भुजा, जाँघें और पाँव कौन-से हैं ? शरीर-संरचना में वह पुरुष किस प्रकार पूर्ण बना ? ।।10।।

તે યજ્ઞમાંથી ઋગ્મંત્રો (ઋગ્વેદના મંત્રો) અને સામમંત્રો (સામવેદના મંત્રો) નો જન્મ થયો હતો. ગાયત્રી અને યજુર્વેદ જેવા જોડકણાં પણ ઊભા થયા.

यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ।
मुखं किमस्य कौ बाहू का ऊरू पादा उच्येते ॥११॥
_{ẏat-Purussam Vya[i-ā]dadhuh k͟hatidhā Vya[i-ā]kalpayan |
ṃukham k͟himasya k͟hau Bāhū k͟hā ūurū Pādā ūcyete ||11||}
What did the purusha (i.e. virat) hold within him? How many parts were assigned in his huge form? What was his mouth? What was his arms? What was his thighs? And what was his feet?
विराट पुरुष का मुख ब्राह्मण अर्थात् ज्ञानीजन (विवेकवान) हुए। क्षत्रिय अर्थात् पराक्रमी व्यक्ति, उसके शरीर में विद्यमान बाहुओं के समान हैं। वैश्य अर्थात् पोषणशक्ति-सम्पन्न व्यक्ति उसके जंघा एवं सेवाधर्म व्यक्ति उसके पैर हुए।।11।।

તે બલિદાનમાંથી ઘોડા અને બે જડબામાં દાંતવાળા તમામ પ્રાણીઓનો જન્મ થયો. તેમાંથી ગાયોનો જન્મ થયો. તેમાંથી બકરા અને ઘેટાં પણ જન્મ્યા.

ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहू राजन्यः कृतः ।
ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत ॥१२॥
_{Brāhmanno-āsya ṃukham-āasīd Bāhū ṟājanyah k͟hrtah |
ūurū ṭad-āsya ẏad-Vaiśyah Padbhyām ṣūdro ājāyata ||12||}
The Brahmanas were his mouth, the kshatriyas became his arms, the vaishyas were his thighs, and the shudras were assigned to his feet.
विराट पुरुष परमात्मा के मन से चन्द्रमा, नेत्रों से सूर्य, कर्ण से वायु एवं प्राण तथा मुख से अग्नि का प्रकटीकरण हुआ ।।12।।

જ્યારે વિરાટપુરુષની પૂજા કરવામાં આવી હતી, ત્યારે તેમનો વિચાર કેટલી રીતે કરવામાં આવ્યો હતો? તેનો ચહેરો કેવો છે? શસ્ત્રો શું છે? તેની જાંઘો શું છે? તેના પગ શું છે?

चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत ।
मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च प्राणाद्वायुरजायत ॥१३॥
_{Candramā ṃanaso Jātaś-Cakssoh Sūryo ājāyata |
ṃukhād-īndraś-Ca-āgniś-Ca Prānnād-Vāyur-ājāyata ||13||}
The moon was born from his mind and the sun was born from his eyes, Indra and agni (fire) were born from his mouth, and vayu (wind) was born from his breath.
विराट पुरुष की नाभि से अंतरिक्ष, सिर से द्युलोक, पाँवों से भूमि तथा कानों से दिशाएँ प्रकट हुईं। इसी प्रकार (अनेकानेक) लोकों को कल्पित किया गया है (रचा गया है) ।।13।।

તેના મુખમાંથી બ્રાહ્મણો, તેના હાથમાંથી ક્ષત્રિયો, તેની જાંઘમાંથી વૈશ્ય અને તેના પગમાંથી શુદ્રો ઉત્પન્ન થયા

नाभ्या आसीदन्तरिक्षं शीर्ष्णो द्यौः समवर्तत ।
पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँ अकल्पयन् ॥१४॥
_{ṇābhyā āasīd-āntarikssam ṣīrssnno ḍyauh Samavartata |
Padbhyām Bhūmir-ḍiśah ṣrotrāt-ṭathā l̤okā ākalpayan ||14||}
His navel became the antariksha (the intermediate space between heaven and earth), his head sustained the heaven, from his feet the earth (was sustained), and from his ears the directions (were sustained); in this manner all the worlds were regulated by him.
जब देवों ने विराट पुरुष को हवि मानकर यज्ञ का शुभारम्भ किया, तब घृत वसंत ऋतु, ईंधन (समिधा) ग्रीष्म ऋतु एवं हवि शरद ऋतु हुई ।।14।।

પુરુષના મનમાંથી ચંદ્રનો જન્મ થયો અને તેની આંખોમાંથી સૂર્યનો ઉદય થયો. તેના મુખમાંથી ઇન્દ્ર અને અગ્નિ (અગ્નિ)નો જન્મ થયો અને તેના શ્વાસમાંથી વાયુ (પવન) પ્રગટ થયા.

सप्तास्यासन् परिधयस्त्रिः सप्त समिधः कृताः ।
देवा यद्यज्ञं तन्वाना अबध्नन्पुरुषं पशुम् ॥१५॥
_{Saptāsya[i-ā]asan Paridhayas-ṭrih Sapta Samidhah k͟hrtāh |
ḍevā ẏadyajnyam ṭanvānā ābadhnan-Purussam Paśum ||15||}
By making seven enclosures with three times seven sacrificial firewood, the deva (the shining one referring to virat) in that yagna (sacrifice of creation), bound the infinite expanse of the purusha as (apparently) finite living beings (pashu).
देवों ने जिस यज्ञ का विस्तार किया, उसमें विराट पुरुष को ही पशु (हव्य) रूप की भावना से बाँधा (नियुक्त किया), उसमें यज्ञ की सात परिधियाँ (सात समुद्र) एवं इक्कीस (छंद) समिधाएँ हुईं ।।15।।

તેની નાભિમાંથી અત્રિક્ષા (વાતાવરણ) નીકળ્યું. તેના માથા પરથી, સ્વર્ગ ફેલાય છે. તેના પગમાંથી પૃથ્વીએ તેનું સ્વરૂપ લીધું. અને તેના કાનમાંથી અવકાશની દિશાઓ સર્જાઈ. આ રીતે વિરાટ પુરૂષે સમગ્ર સૃષ્ટિની રચના કરી.

यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ।
ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः ॥१६॥
_{ẏajnyena ẏajnyam-āyajanta ḍevās-ṭāni ḍharmānni Prathamānya[i-ā]asan |
ṭe ḥa ṇākam ṃahimānah Sa-Canta ẏatra Pūrve Sādhyāh Santi ḍevāh ||16||}
The devas performed the external yagna by meditating on the real yagna (i.e. contemplating on the purusha who is shining behind everything); and thus they first obtained the dharma (based on the oneness of the purusha), by meditating on the greatness of the chidakasha (blissful spiritual sky behind everyone, which is the essence of the purusha), during those earlier times, the spiritual aspirants became the shining one themselves.

आदिश्रेष्ठ धर्मपरायण देवों ने यज्ञ से यज्ञरूप विराट सत्ता का यजन किया । यज्ञीय जीवन जीने वाले धार्मिक महात्माजन पूर्वकाल के साध्य देवताओं के निवास स्वर्गलोक को प्राप्त करते हैं ।।16।।

મને આ મહાન અને સર્વોપરી પુરુષનો સાક્ષાત્કાર થયો. તે બધા અંધકારની બહાર સૂર્યની જેમ તેજસ્વી છે. જ્ઞાનીઓ, તેમના વિવિધ સ્વરૂપોની અનુભૂતિ કર્યા પછી, તેમના નામનો જાપ કરીને પ્રણામ અને પૂજા કરે છે

ॐ शांतिः ! शांतिः !! शांतिः !!! (यजुर्वेदः 31.1-16)
सूर्य के समतुल्य तेजसम्पन्न, अहंकाररहित वह विराट पुरुष है, जिसको जानने के बाद साधक या उपासक को मोक्ष की प्राप्ति होती है । मोक्षप्राप्ति का यही मार्ग है, इससे भिन्न और कोई मार्ग नहीं । (यजुर्वेदः 31.18)

Description
The Purusha Suktam gives a description of the spiritual unity of the universe. It presents the nature of Purusha, or the cosmic being, as both immanent in the manifested world and yet transcendent to it. From this being, the Suktam holds, the original creative will (identified with Viswakarma, Hiranyagarbha or Prajapati) proceeds which causes the projection of the universe in space and time.The Purusha Suktam, in the seventh verse, hints at the organic connectedness of the various classes of society. It is hymn 10.90 of the Rigveda, dedicated to the Purusha, the “Cosmic Being”. It is also found in the Shukla Yajurveda Samhita 30.1-16 and Atharva Veda Samhita 19.6.